73 فرقه (فرقه شناسی)

حقیقت به اصطلاح عرف ، معانی مخصوصی می دهد که در اینجا منظور نیست . اینجا منظور بیان مفهوم فلسفی آن است . فهمیدن تعریف حقیقت به اصطلاح فلسفه

پایان صفحه 135

آسان است زیرا در اصطلاحات فلسفی معمولا حقیقت همردیف “ صدق “ یا “ صحیح “ است و به آن قضیه ذهنی گفته می شود که با واقع مطابقت نکند ، اما “ خطا “ یا “ کذب “ یا “ غلط “ به آن قضیه ذهنی گفته می شود که با واقع مطابقت نکند ، مثلا اعتقاد به اینکه “ چهار مساوی است با دو ضرب در دو “ یا اعتقاد به اینکه “ زمین گرد خورشید می چرخد “ حقیقت و صدق و صحیح است و اما اعتقاد به اینکه “ دو ضرب در دو مساوی است با سه “ یا اعتقاد به اینکه “ خورشید گرد زمین می چرخد “ خطا و کذب و غلط است . پس “ حقیقت “ وصف ادراکات است از لحاظ مطابقت با واقع و نفس الامر .

در اصطلاحات جدید معمولا به خود واقع و نفس الامر “ واقعیت “ اطلاق می شود نه حقیقت ، و ما نیز از همین اصطلاح پیروی می کنیم و لهذا هر وقت “ واقعیت “ بگوییم منظور ما خود واقع و نفس الامر است و هر وقت “ حقیقت “ بگوییم منظور آن ادراکی است که با واقع مطابقت دارد .

فلاسفه از دوره های قدیم ، حقیقت یا صدق یا صحیح را به همین معنا که گفته شد تعریف و تفسیر کرده اند یعنی هر وقت می گفتند فلان مطلب حقیقت است یا صحیحی است یا صدق است یعنی با واقع مطابق است و اگر می گفتند خطا یا کذب یا غلط است یعنی با واقع مطابقت ندارد .

در منطق و فلسفه قدیم تحت عنوان “ مناط صدق و کذب قضایا “ مبحثی را طرح می کردند که روی همین اساس بحث می نمود .

ولی بعضی از دانشمندان جدید در اثر اشکالاتی که ( بیان اشکالات در ضمن نقل کلمات خود آنها خواهد آمد ) بنابراین تعریف وارد می آمده و آن اشکالات به عقیده آنها لا ینحل بوده مناط صدق و حقیقی بودن قضایا را چیزهای دیگری غیر از مطابقت با واقع بیان نموده و حقیقت را به نحوهای دیگری تعریف کرده اند و به گمان خود به این وسیله خود را از آن محذورات رهانیده اند .

اینک بیان بعضی از تعریف و تفسیرهایی که اخیرا بعضی از دانشمندان کرده اند . اگوست کنت (1) دانشمند معروف فرانسوی و مؤسس فلسفه پوزیتیویسم (2) می گوید :

پایان صفحه 136

“ حقیقت عبارت است از فکری که تمام اذهان در یک زمان در آن وفاق داشته باشند “ .

وی توافق تمام اذهان را در یک زمان علامت حقیقت نمی داند بلکه می گوید معنای حقیقت غیر از این نیست . فلیسین شاله (1) که درباره “ حقیقت “ عقیده اگوست کنت را اختیار کرده ، در فلسفه علمی فصل “ ارزش و حدود علم “ می گوید :

“ معمولا در تعریف حقیقت ( یا صدق ) می گویند که آن مطابقت فکر با موضوع خود و یا مطابقت فکر با واقع است ، اما این تعریف نه بر حقایق ریاضی که موضوع آنها وجود خارجی ندارد درست منطبق می شود و نه بر حقایق نفسانی که وجود آنها کاملا ذهنی است و نه به حقایق تاریخی که موضوع آنها بر حسب تعریف از بین رفته است . صادق بودن این تعریف درباره حقایق تجربی هم خالی از اشکال نیست زیرا برای ذهن ، موضوع خارجی جز یک دسته احساس و صور چیز دیگری نیست “ .

تا آنجا که می گوید :

“ بر حسب گفته پر مغز اگوست کنت وصف بارز حقیقت این است که وفاق تمام افکار را در ذهن فرد و توافق تمام اذهان افراد جامعه انسانی را در یک زمان به حصول می آورد و وحدت معنوی ایجاد می کند “ .

ویلیام جیمز (2) روان شناس و فیلسوف معروف امریکایی و یکی از مؤسسین فلسفه پراگماتیسم (3) “ حقیقت “ را طور دیگری تعریف می کند ، وی می گوید :

“ حقیقت عبارت است از فکری که در عمل تأثیر نیکو دارد “ .

این دانشمند جمله “ مفید است “ و جمله “ حقیقت است “ را مرادف یکدیگر قرار می دهد ، مفید بودن در عمل را علامت حقیقت نمی داند بلکه می گوید معنای حقیقت

پایان صفحه 137

غیر از این نیست .

ویلیام جیمز به نقل مرحوم فروغی می گوید :

“ می گویند حق رونوشت امر واقع است ، یعنی قولی که مطابق با واقع باشد حق است . بسیار خوب ، اما واقع چیست که مطابقت با او قول حق باشد ؟ آیا امری ثابت و لا یتغیر است ؟ نه ، زیرا عالم متغیر است و هیچ امری در او ثابت نیست . پس بهتر این است که بگوییم قول حق آن است که بر آنچه فعلا هست تأثیر نیکو دارد ، پس قول چون نتیجه صحیح دارد حق است نه آنکه چون حق است نتیجه اش صحیح است “ .

گروهی می گویند :

“ حقیقت یعنی فکری که تجربه آن را تأیید کرده است “ .

این گروه نیز انطباق فکر با تجربه و نتیجه عملی دادن را علامت حقیقت نمی دانند بلکه می گویند معنای حقیقت غیر از این نیست .

گروهی دیگر می گویند :

“ حقیقت یعنی فکری که در اثر مقابله و مواجهه حواس با ماده خارجی پیدا می شود ، پس اگر فرض کنیم دو نفر در اثر مواجهه و مقابله با یک واقعیت دو نوع ادراک کنند یعنی اعصابشان دو گونه متأثر شود هر دو حقیقت است ، مثلا اگر یک نفر یک رنگ را سبز و شخص دیگر همان رنگ را سرخ دید هر دو حقیقت است زیرا هر دو کیفیت در اثر تماس حواس با خارج پیدا شده است “ .

برخی می گویند :

“ حقیقت یعنی آن چیزی که پذیرفتن او برای ذهن سهل تر و آسان تر باشد ، مثلا اینکه می گوییم “ وجود داشتن جهان خارج حقیقت است “ یعنی پذیرفتن آن برای ذهن سهل تر و آسان تر است و غیر از این معنایی ندارد “ . حقیقت را طورهای دیگری هم تفسیر کرده اند ، مثل آنکه :

“ حقیقت یعنی آن فکری که ذهن با اسلوب علمی به سوی او هدایت شده باشد “ .

پایان صفحه 138

پر واضح است که همه این تعریفها و تفسیرها به منزله سپر انداختن در بر ابر اشکالات ایده آلیستها و سوفسطائیان و یک سلسله اشکالات دیگر است که بعضی از آنها را در ضمن گفتار فلیسین شاله و ویلیام جمس نقل کردیم .

نزاع فلسفه و سفسطه یا رئالیسم و ایده آلیسم نزاع لفظی و اصطلاحی نیست که ما بتوانیم با تغییر دادن اصطلاح از محذور ایده آلیسم رهائی پیدا کنیم . آیا سوفسطائیان غیر از اینکه خاصیت مطابقت با واقع را از ادراکات نفی می کنند حرف دیگری دارند ؟ آیا می توان مقیاس افکار علمی و فلسفی را از اوهام سفسطی توافق همه اذهان در یک زمان و عدم توافق آنها یا مفید بودن و مفید نبودن یا مواجهه حس با خارج و عدم مواجهه آن قرار داد ؟ آیا این نحو اظهار نظرها در تفسیر حقیقت مستلزم نفی ارزش معلومات و غوطه ور شدن در ایده آلیسم یا سپتی سیسم نیست ؟ آشنایان به منطق و فلسفه اسلامی می دانند که اشکالاتی که فلیسین شاله و ویلیام جمس در ضمن گفتار خود به مطابقت افکار با واقع وارد کردند حل شده است و چندان قابل توجه نیست .

علیهذا برای یک فیلسوف رئالیست که از اصول ایده آلیستی احتراز دارد و می خواهد با یک روش واقع بینی سلوک نماید چاره ای نیست جز آنکه حقیقت را همان طور که قدما تفسیر کرده اند تفسیر کند و “ مناط صدق “ را همان چیزی بداند که قدما می دانستند .

این سلسله مقالات که عهده دار بیان روش رئالیسم است به هیچیک از معانی و تفسیراتی که اخیرا برای حقیقت یا صدق نموده اند و دانسته یا ندانسته به سوی سوفیسم و ایده آلیسم گام برداشته اند نظری ندارد بلکه همان معنایی را که قاطبه دانشمندان قدیم و بیشتر دانشمندان جدید منظور داشته اند در نظر گرفته است .

در فلسفه قدیم و جدید مباحث زیادی مربوط به “ حقیقت “ به این معنی که تعریف کردیم مطرح می شود و البته ما در این مقاله نمی توانیم وارد تمام مباحث مربوط به این مطلب بشویم ، فقط قسمتی از آن مباحث را به طور اختصار بیان می کنیم . در اینجا در این چند مبحث گفتگو خواهیم کرد :

1 . آیا حقیقت فی الجمله وجود دارد یا آنکه تمام ادراکات بشر موهوم و باطل و هیچ در هیچ است ؟

2 . میزان تشخیص حقیقت از خطا چیست ؟

پایان صفحه 139

3 . آیا ممکن است یک چیز هم حقیقت بوده باشد و هم خطا ؟

4 . آیا حقیقت موقت است یا دائمی ؟

5 . آیا حقیقت قابل تحول و تکامل است ؟

6 . چرا حقیقت حاصل از تجربه غیر یقینی است ؟

7 . آیا حقیقت ، مطلق است یا نسبی ؟